Zeybeklik Kültürü: Kahramanlık ve Cesaretin Mirası

Geçmişte ve günümüzde önemli bir yere sahip olan “zeybeklik kültürü” atalarımızdan bize miras kalan bir yaşam biçimi olarak varlığını sürdürmektedir. Bu yazımızda Türk kültüründe kahramanlığı, cesareti ve hatta yiğitliği temsil eden; adeta bir yaşam biçimi hâline gelen zeybeklik kavramının, ayrıca zeybeklik kültürünün temel yapı taşlarını inceleyeceğiz.

Zeybeğin Kelime Kökeni ve Tanımı

Zeybek kelimesinin kökenini birçok araştırmacı ele alsa da genel olarak ortak bir paydada buluşulamamıştır. Etimolojik açıdan incelendiği takdirde ‘‘zeybek’’ kelimesinin kökeni:

1. Zorba kelimesinden türediği
2. Fars dilinde ‘‘cıva’’ anlamına gelen ‘‘zibak-zeybak’’ kelimesinden türediği
3. Eski Türkçede koruyucu anlamına gelen ‘’say’’ ve ‘‘sağlam, sıkı’’ anlamına gelen ‘’bek’’ sözcüklerinin birleşmesinden doğan bir kavramdan türediği
4. Orta Asya’da ve Türkistan’da ‘’zeybek, saybek, seybek’’ adında köylerin bulunduğu ve Ege’de ‘’yiğit, özü sözü bir’’ anlamına geldiği
5. Divan-ı Lûgat-it Türk’te sağ ve bek sözcüklerinin günümüze zeybek olarak geldiği

gibi birçok iddia öne sürülse de bu sözcüğün kökeninin bunlar olmadığı savunulmaktadır.

Kelime anlamı olarak eli silah tutan efe anlamına gelmektedir. Kahramanlık ve cesaretiyle ön plana çıkan, halkını düşman işgalinden ve eşkıyalardan koruyan bu kahramanlara zeybek denmektedir. Zeybekler ‘‘efe’’ ve ‘‘kızan’’ olarak ikiye ayrılmaktadır.

Eli silah tutan delikanlılara kızan; kızanların başında bulunan yaşça büyük kimseye de efe denmektedir. Bunların hepsi de ‘’zeybek’’ kavramı altında bir araya gelmiştir.

Bir diğer anlamı ise bir grup insanın veya halk oyunları dansçısının tek kişi ya da bir daire biçiminde zeybek ezgilerinin üzerine kendi tavırlarını katarak sergiledikleri oyunlardır.

Zeybeğin Yayılış Alanı ve Tarihçesi

Zeybeklik genel olarak Anadolu sahasında Ege Bölgesi’nde ve kıyılarında doğmuştur. Günümüzde yine Ege Bölgesi’nin kıyı ve iç kesimlerinde bu kültür yaşatılmaktadır. Zeybeklik, 16. yüzyılda Ege kıyılarında yaşayan insanların oluşturduğu bir kültür olarak bilinmektedir. Ayrıca zeybekliğin kökeninin Orta Asya’ya kadar dayandığı düşünülmektedir. Diğer taraftan zeybekler Osmanlı döneminde bozulan toplum düzeninden kendi halklarını korumuş, ayrıca Kuvayımilliye birlikleri oluşturmuş ve düşman işgaline karşı Anadolu’yu savunmuşlardır. Daha sonra da halkın kararıyla zeybekler birer kahraman ilan edilmişlerdir.

Zeybek Türleri

Zeybeklik kültürü Anadolu’nun özellikle de Ege bölgesinin birçok bölgesine yayılmıştır. Dolayısıyla her yöre kendine özgü zeybek türleri geliştirmişlerdir. Bunlardan bazıları şunlardır:

1. Ağır Zeybek
2. Kaşıklı Zeybek
3. Teke Zeybekleri olarak sınıflandırılabilir.

1-Ağır Zeybek

Adı üstünde ağır, yavaş hareketli bir zeybek türüdür. Burada söz ve müzikten çok oyuncunun el, kol ve ayak hareketleri dikkat çekmektedir.

Bu tür, yayılış alanı olarak daha çok Ege Bölgesi’nin kıyı kesimlerinde kendini göstermektedir. Aydın, Muğla, İzmir, Denizli ve Manisa illerinde yaygın olarak yer almaktadır.

2-Kaşıklı Zeybek

Bu zeybek türü de kaşıkla oynanan zeybek oyunlarıdır. Afyonkarahisar, Kütahya ve Uşak illerinde yer almakla birlikte Balıkesir, Eskişehir, Ankara ve çevre illerini kapsamaktadır.

3-Teke Zeybekleri

Hızlı bir biçimde oynanır. Isparta, Burdur, Antalya ve Denizli illerinde sıklıkla görülür. Bir tekenin taşlardan sekmesini, sekerken çıkardığı ‘‘kart-kurt-zort’’ gibi sesler çıkartır. Bundan dolayı yöre halkı bu sesleri oyunlarına yansıttıklarından bu zeybeklere ‘‘Teke Zeybekleri/Teke Zortlatması’’ denilmektedir.

Günümüzde Zeybeklik Kültürü

Zeybeklik kültürü bugün törenlerde, millî bayramlarda ve düğünlerde kısa dans gösterileri şeklinde yer almaktadır. Bu da bu kültürün yavaş yavaş önemini kaybetmesine neden olmaktadır. Elbette bir o kadar halk bilimci, araştırmacı kısacası halk oyunlarına gönülden bağlanmış kişiler bu kültürün yayılmasını ve yaşatılmasını sağlamaktadır. Özetle günümüzde zeybeklik kültürü yaygınlığını ve canlılığını yitirmiş olsa da Anadolu’nun dört bir yanında, özellikle Ege Bölgesi’nde hâlen yaşatılmaktadır.

https://www.instagram.com/ileri_zeybek/