Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Sağanak adlı tiyatro oyunu erken dönem Cumhuriyet Dönemindeki toplumun yansımasıdır. İki kardeş arasındaki ideolojik çatışma toplumdaki ayrışmayı gösterir. “Aynı ailede yaşamak, aynı düşünceye sahip olmak değildir.” düşüncesi metinde aktarılır. Buradaki toplum yeni yeni oluşmaya başlayan Cumhuriyeti bize anlatır. Kadının toplumdaki yeri de bu oyunda gösterilir. Afif Molla Bey’ in Namiye Hanım’ a davranışları, Belkıs Hanım’a davranışları hep olumsuz yöndedir.
Konak bu tiyatroda ülkedir, toplumdur. Değişimin olduğu yerdir. Tüm olaylar konağın içinde olur. Farklı kuşaklar konağın içindedir. Birbirlerini anlamaları da çok zordur.
İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun Kafa Tamircisi adlı tiyatro oyunundaysa toplum bir halıcı üzerinden anlatılır. Toplumun davrandığı gibi bir davranış sergilemeyen halıcının değişmek istemesi, topluma ayak uydurmaya çalışması konudur. Mekânlar oyunda mahalledir. Yani toplumdur. Birden değişmek isteyen başkahramanın değişememesi aslında toplumun da birden değişemeyeceğini anlatır. Değişim için belli bir zaman gereklidir. Aynı zamanda yazar oyunun önsözünde “Gerek normaller gerekse anormaller, sosyal hayatın zaruri mahsulleri oldukları gibi, üst normaller de bu hayatın zarureti içindedir. Sosyal evrim için her ikisi de lazımdır” sözleriyle toplumda zıt kutupların olması gerektiğini söyler. Cumhuriyet dönemiyle Osmanlı dönemi arasında kalan bu tiyatro oyununda Karagöz-Hacivat izlerini de görürüz.
Ahmet Kutsi Tecer’in Köşebaşı tiyatrosu da toplumu anlatan metinlerden birisidir. Kafa Tamircisinde de olan mahalle kültürü bu oyunda da görülür. Mahalle canlıdır. Bu canlılık üzerinden bize toplumu anlatır. Esnafın birbiriyle yaptığı dedikodular, birbirinin üzerine binen konuşmalar ve sokaktan ansızın geçen bir kişi mahallenin izlerini taşır. Osmanlı Döneminde olan geleneksel bir mahalle vardır. Buradan toplumdaki sıkıntıları, toplumun içindeki çok farklı katmanları anlatır. Örneğin; Melon Şapkalı, Hoppala Kız, Favorili, Pipolu Genç, Paşazade gibi karakterler de aslında toplumun içindeki farklı katmanları gösterir. Hem batı, hem doğu karmaşası olan sıradan bir mahallede vardır.
Adalet Ağaoğlu’nun Evcilik Oyunu adlı tiyatrosu okuyucuyu rahatsız eder. Toplumda sıkça karşı karşıya geldiğimiz birçok şeyi okuyucuya tekrar gösterir. Toplumdaki sorunun çocukluktan geldiğini anlatır. Çocuklukta olan sıkıntının bir evlilikte yol açabileceği sorunu görürüz. Evlilik aile, aile toplum demektir. Düzgün olmayan bir evliliğin toplumu nasıl değiştirebileceğini oyun sayesinde anlarız.
Oyunun başından itibaren çocuklar oyunun başkahramanıdır. İsim, cinsiyet ya da yaşam koşulların değişmesi ama çocuğa olan davranışların değişmemesi bu oyunda anlatılır. Adalet Ağaoğlu oyunu yazarken sadece çocuklara isim verir. Oyunda sadece çocuklar insan yerine konur. Toplumu çocuk üzerinden değiştirebileceğini düşünür. Kız çocuğa davranışın, erkek çocuğa davranışın farklı olması onların arasındaki sınıfsal farklığı ortaya çıkarttı için toplumda sorunların olduğunu söyler. Her zaman olduğu gibi bir şekilde eski tiyatro metinlerinden konular vardır. Görücü uslu evlilik hâlâ daha toplumsal bir sorun mu? Yoksa değil mi? sorusunun cevabı aranır. Bu da toplumun hâlâ birtakım şeyleri değiştiremediğini gösterir.
Vasıf Öngörense Asiye Nasıl Kurtulur? adlı tiyatro oyununda bir sonuç vermeden, bizimle tartışarak toplumu eleştirir. Okuyucuyu oyuna yabancılaştırır. Sorgulatır. “Böyle olsaydı eğer sonuç ne olacaktı?” sorusunun cevabını oyun metni boyunca düşündürür. Örneğin; Seniye “Acaba ben kendim böyle bir kızın oğlumla evlenmesine razı olabilir miydim? Şimdi bu küçük kızın ne suçu var? Hiç bir suçu yok değil mi?” gibi sorular sorar. Toplumu değiştirmek için de elimizde olan soru budur. “Böyle yaparsam ne olur? Yapamazsam ne olur?” seçtiğimiz, yaptığımız en ufak bir yanlış ya da doğru toplumu değiştirebilir. Asiye’nin seçtiği yollar bize bir çözüm sunmaz ama seçilen yollar değişimi de gösterir.
